Kumarbaz ve Rüşvetçi Maymunlar – Maymunların Kapitalizm Oyunu

Ülkemizde gündemi takip etmek, bir haber alma alışkanlığından çok bir direniş biçimine dönüştü. Her sabah ekranı açmak bir tür cesaret işi: Şehit haberi mi gelecek, yeni bir yolsuzluk iddiası mı patlayacak, suçsuz yere bugün kim hapse atılacak, hangi gazeteci gözaltına alınmış, hangi yangından sonra hangi bakanın villasına orman taşınmış? Ülke temizliğine önce paslı “keleş”leri yakarak mı başlanmış yoksa tozlu yollar mı süpürülmüş? Askere alınma kriterleri değişti de bizim mi haberimiz yok? Mahmut Celaleddin Ökten Lisesi’nin kusursuz başarısını mı kıskanalım? Ne yapacağımızı şaşırdık.

Ne yazık ki bu haberler giderek rutinleşmeye başlıyor. Afaziye uğrayan kelimelere her gün bir yenisi daha eklenince toplum olarak demans bakım modeline ihtiyaç duyuyoruz!

Bunca yoğun gündemin arasında gelin, biraz nefes alalım. Gündemden kaçıp taş devrine, yani kapuçin maymunlarının ekonomisine sığınalım. En azından orada rüşvet yiyenlerin tüyü var.

Yale Üniversitesi’nin Jetonlu Maymunlar Ekonomisi Araştırması

Üniversite, kapuçin maymunları üzerinde bir araştırma yapar. Maymunların kafesine jeton koyarlar. Bir süre sonra maymunlar, bu jetonları araştırmacılara verdiklerinde üzüm ya da jöle alabildiklerini öğrenirler.

“Bununla bana tatlı geliyor, demek ki bu önemli bir şey.”

Maymunlar, “değişim değeri” kavramıyla bu şekilde tanışırlar. Bu, herkes için etkileyici bir durumdur. Ama korkutucu yanı zaman içinde ortaya çıkacaktır.

Kapitalizmin ilk çanı çalıyor: Jeton varsa, ikram var.

Ekonomist Doğan Maymunlar

“Tek üzüm mü istersin, yoksa bekleyip iki üzüm alabileceğin jeton mu?” sorusu sorulur maymunlara. (Sesli olarak mı soruldu, bilemiyorum.)

Maymunlar kafalarını çalıştırır ve iki üzüm alabilecekleri jetonu tercih eder. “Fayda analizi” kavramı da böylece hayatlarına girer. (Bu davranışlar çok tanıdık geliyor.)

Yani bu davranışla, kısa vadeli kazanç yerine uzun vadeli kârı tercih ediyorlar.

Tam bir yatırımcı!

Warren Buffett’ın tüylüsü!

İndirim Kovalayan Maymunlar

İşler kızışıyor. Maymunlar için pazar kuruluyor. Araştırmacılar diyor ki: “Bir jetona bir jöle verelim.”

Sonra diyorlar ki: “Haydi şaka yapalım, bir jetona iki jöle verelim!”

Tam bir pazarcı edasıyla çığırtkanlık yapıyorlar.

Talep patlıyor.

Maymunlar fiyat değişimine tepki veriyorlar.

Gerçek tüketici davranışı böylece ortaya çıkıyor.

Ve… Sistem Çöküyor: Rüşvet, Hırsızlık, Fuhuş!

Hırsızlık yapan, rüşvet yiyen maymunlar

Jetonlar maymunların kafesinin yanında tutuluyor.

Para varsa sorun da var!

Bir gün bir maymun jetonları çalıp kafesine kaçıyor.

Araştırmacılar, “Jetonları verirsen bol üzüm!” diye haykırıyor.

Maymun, “Anlaştık,” diyor sırıtarak.

Hırsızlık ve rüşvet, el ele!

Üstelik belge var, kamera kaydı var.

Fuhuş da var!

Bir diğer gün dişi bir maymun, erkeğe jeton karşılığı seks teklif ediyor. Araştırmacılar, “kullanım değeri olmayan, değişim değeri olan bir araç” için seks yapıldığını ilk defa görüyorlar. Ahlak masası nerede?

Jeton artık değişim aracından çıkıyor, emek karşılığı olmayan alışverişin teminatı oluyor.

Yani…

Taş devrinde fuhuş!

Kumar, Grev ve Komşu Hasedi

Nobel ödüllü psikolog Daniel Kahneman’ın insan davranışına dair “kayıptan kaçınma eğilimi” vurgusu, maymunlarda da tespit ediliyor.

Jetonlar üzerine yazı tura atılan bir deney yapılıyor.

Yazı gelirse jeton ikiye katlanıyor, tura gelirse kayıp.

Maymunlar zar atarken strese giriyor.

Kumarın icadıyla birlikte ilk nefes egzersizleri de başlıyor.

Ama asıl devrim şimdi başlıyor:

Kumarbaz ve rüşvet yiyen maymunlar, aynı zamanda boykot etme davranışı sergilemelerini sağlayan bir adalet duygusuna da sahip oluyor!

Bir jetona salatalık alan maymun, komşusunun bir jetona üzüm aldığını görünce salatalığı fırlatıyor!

Elindeki jetonu da vermiyor.

“Ben bu alışverişi reddediyorum,” diyor.

Grev.

Adalet arayışı.

Primatlar bile bu düzene isyan ediyor! Hadi hayırlısı!

Jetonla İktidar Satın Alınabilseydi?

Peki ya bu maymunlar jetonla otorite de satın almaya başlasalardı ne olurdu? Kafeslerinde sadece bir oyun değil, belki de bir sınıf inşa ederlerdi. Jetonları toplayanlar otorite sahibi olanlar, salatalığı tutanlar (!) da biat edenler olurdu.

Sistemin özeti: Jeton bende, hüküm bende!

Neyse ki jetonlar sadece üzüm satın alabiliyor. Ya küçük bir kıvılcım yakılırsa ve bugünün jöle düşkünü maymunu, yarının jeton baronu olursa!

Distopik mi, ütopik mi, komik mi, acı mı bilmem ama ya bir gün jetonla seçim yapılırsa ve sandık başında fıstık dağıtılırsa…

Şimdilik ellerinde jeton, gözlerinde komşunun üzümüyle taş devri fonunda küçük bir kapitalizm skeci çeviriyorlar. Patronsuz bir piyasa, sınıf bilincinin olmadığı eşitsizlikler…

Maymunların dünyasına bakınca daha az yoruldum. Gülümsedim. İnsanlar adına utandığım doğrudur. En azından maymunlarda utanma duygusu yok.

Ben bu araştırmayla nefes aldım. Size de nefes olsun istedim.